4 - боб
Бозорда юрарканмиз, биз бувим билан қўлида ҳидли чўплар ушлаб олиб, одамга ёпишадиган фолбинлардан ўзимизни олиб қочишга ҳаракат қилардик. Биз майда тошчалардан қилинган йўлдан ўтиб, бозорнинг тикан босган харобазор томонига бурилардик. Эътиборимни кўчада ишлаётган уста-хаттотларнинг бўёқ ва чўтка билан ёзган матнлари жалб этарди.
-Хаттотлар “сюань-чжи” номли махсус қоғозга ёзишади. Бундай қоғозларни улар дарахтларнинг пўсти ва юмшоқ шоли сомонидан тайёрлайди, - тушунтирди бувим Жоумо. – Халқ хат ёзиб бериш ёки бирор бир керакли ҳужжатни расмийлаштириш учун хаттотларга мурожаат қиларди.
Гарчанд бувим жон-дилидан халқимизнинг қадимги тарихи ва қизиқарли анъаналари ҳақида менга ҳикоя қилиб берса-да, менга нисбатан илиқ муносабат ва меҳрни хис қилмаётгани яққол кўриниб турарди. Хитойда одамлар жуда кўп байрамларни нишонлайди. Булар ичида Янги йил байрами – энг асосий байрамдан бири ҳисобланади. Хитой календари Ойнинг Ер атрофида унинг орбитаси бўйлаб қиладиган ҳаракатига асосланган. Унда йил ўн икки ойга бўлинган. Тақвим Цикли ҳар ўн икки йилда қайтарилади, қолаверса, ҳар бир йил у ёки бу ҳайвон орқали намоён бўлади.
-Қадимги хитой ривоятида айтилишича, Будда ерни тарк этишдан олдин ҳузурига барча ҳайвонларни чорлабди, - деб Жоумо ҳикояни сўзлаб беришни бошлади, - аммо Будда билан хайрлашгани фақатгина ўн икки хил ҳайвон келибди. Келганларни мукофотлаш учун Будда ҳайвонларнинг исми билан йилларни аташни ваъда берибди. Будданинг чақириғига биноан ҳайвонлар қандай тартибда келган бўлса, йиллар ҳам шундай тартибда аталиши керак эди. Ким биринчи бўлиб келганини билиш мақсадида, ҳайвонлар бир-бирлари билан жанжаллаша бошлабди. Ваниҳоят улар бир қарорга келиш учун мусобақа уюштиришни лозим топибди: кимки дарёнинг нариги қирғоғига биринчи бўлиб сузиб борса, ўша ҳайвоннинг исми йил тақвимини, мучаллар йилини бошлаб берар экан, қолган йиллар эса ҳайвонларнинг дарёни сузиб ўтишлари кетма-кетлиги тартибида номланади. Мана, қирғоқда ўн икки ҳайвон сафга туришиб, бир вақтда сувга шўнғишибди. Аммо сичқон сигирнинг устига унга билинтирмай сакраб чиқиб олибди. Сигир ҳамма ҳайвонлардан биринчи бўлиб нариги қирғоққа сузиб бориб, эндигина сувдан чиқаман деганда, унинг елкасидан сичқон сакраб тушиб сигирдан бир неча сония олдин қирғоқда пайдо бўлибди. Қолган ҳайвонлар қуйидагича тартибда қирғоққа етиб келибди: йўлбарс, қуён, аждар, илон, от, қўй, маймун, хўроз ва ит. Тўнғиз ниҳоятда дангаса ва имиллайдиган ҳайвон бўлгани учун мусобақанинг энг охирида етиб келибди.
Ушбу ривоятни Жоумо менга кўп марта сўзлаб берган. Ҳар гал ҳикоясини тугатар экан, бувим думалаб қолгунларича ҳохалаб куларди. Чунки дангаса, бечора тўнғиз бувимнинг тасаввурида ниҳоятда кулгили кўринарди.
-Аммо сен ҳўроз йилида туғилгансан, - дерди бувим. – Бу мучал йилида туғилган одамлар жуда меҳнаткаш бўлади. Улар тезда бир қарорга келади ва ўз фикрини билдиришдан асло қўрқмайди, аммо сен эҳтиёт бўлгин, - деб огоҳлантирарди мени бувим, - хўроз ниҳоятда мақтанчоқ ва ўзбилармон бўлади. – Жоумо менга тикилиб қараганча, қўшиб қўйди: - Сен жуда ботир ва жасур йигит бўласан.
Янги йил яқинлашиб келарди. Бу байрамнинг кириб келишини катта-ю кичик интизорлик билан кутарди. Ўн иккинчи ойнинг йигирманчи куни ҳар йилдагидек уйни йиғиштириш ва тозалаш ишларига бағишланарди. Бувим бундай йиғиштиришни “пойдеворни супириш” деб номлаб олган. Бу кунда уйнинг ҳар бир бурчагида озодалик ўрнатилади. Қоғоздан ясалган катта қизил ленталарни девор ва эшикларга осишга ёрдамлашардим. Бу қоғозларга қора бўёқлар билан ҳуснихатда иероглифлар – оила аъзоларига қутлов ва эзгу тилаклар битиларди. Биз уйни гуллар, мандарин, апельсин ва нок шаклидаги грейпфрутлар билан безатдик. Грейпфрутларни бу ерда “помело” (супуриш учун қўлланадиган таёқ), деб аташар экан.
-Бу мевалар бизга бахт-саодат ва бойлик келтиради, - деди бувим меваларни чиройли қилиб териб қўяр экан. (Аслида бу келиб чиқиши турлича сўзлардаги товушларнинг талаффузи мос келиши билан боғлиқ бўлган экан: “мандарин” сўзи хитой тилида “бахт” сўзи билан бир хил талаффуз қилинар экан, аммо ёзувда улар фарқланади; “апельсин” ва “бойлик” сўзлари ҳақида ҳам худди шундай дейиш мумкин.)
-Мана, уйларни саранжом-саришта қилиб, байрамга тайёргарлик кўрамиз ва Цзаованни – ошхона руҳини кузатамиз, - деб тушунтирди бувим. – Қадимий ривоятга кўра, ошхона руҳи Цзаован янги йилнинг биринчи куни, барча байрам сайрлари тугаганда, орқага қайтиб келар экан.
Хуллас, уйдаги юмушлар етарли даражада эди. Барча зиёфатлар ва тўкин дастурхон Янги йил олдидан тайёрланиши керак, токи удумга кўра ўткир қуроллар - пичоқ ва қайчилар, кириб келаётган янги йил “бахтига” зиён етказмаслиги учун четроққа беркитиб қўйилиши лозим.
Янги йил олдидан уйимизда оилавий уруғнинг барча аъзолари жам бўлишди. Улар Хитойнинг турли бурчакларидан етиб келишади. Яна бир қизиқ анъана бор экан. Меҳмонларга хизмат кўрсаётган бувим, маълум сабабларга кўра келолмаган, аммо уларга ажратилган бўш жойларга бориб: “Хуш келибсизлар!” дейиши мен учун жуда ғалати туюларди.
-Бунинг сабаби, келмаган одамларнинг танаси йироқда бўлса ҳам, руҳи биз билан бирга, - деб тушунтирди бувим.
Бу ерда менинг онам учун ҳам жой ажратилганми, деб сўрамоқчи бўлдим, аммо журъат қилолмадим. Ташриф буюрган меҳмонларнинг кўпчилиги бобом сингари менга нисбатан нафрат билан қарашди. Аммо катта қариндошлар билан бирга меҳмонга уларнинг фарзандлари – менинг холавачча ва тоғаваччаларим келишганди. Ҳеч бўлмаганда, улар билан мазза қилиб ўйнадим. Меҳмонлар орасида юзлари ялпоқдан келган, ёши катта бир хоним бор эди. Ҳа деганда, у тиржайганича, шумлик билан менга қараб кўз қисаверди. Унинг исми Ли Мэй, яъни “Гуллаб турган олхўри” эди. Бу кампир бобомнинг опаси эди. Бобомнинг яна бир синглиси бор, Ли Вэй. У ўз исми “Гўзал атиргул”га асло мос келмасди. Назаримда, у жуда бадбашара эди. У бобомга ўхшаб менга ёвуз кўзлари билан қарарди. Кечаси, базм тугагандан кейин мен бошқа болалар билан бирга ҳурмат юзасидан бувим, бобом ва бошқа меҳмонларга эгилиб таъзим қилишимиз кераклигини айтишди. Мен итоат этиб барча айтганларини бажардим, лекин аввалгидек уларни ёмон кўрардим.
Янги йил байрамида бизга қизил “лай-сэ” конвертларини совға қилишди. Конверт ичига бахт тилаклари билан бирга бироз пул солинган экан. Биз ҳар биримиз янги кўйлак кийиб олган эдик. Бобом эса кўркам шойи костюм кийиб олган. Костюм қизил рангда бўлиб, четлари тилларанг иплар билан гулдор қилиб тикилган.
Мен Хитойдаги янги ҳаётга жуда тез кўникиб кетдим, аммо бу ердаги одамлар учун мен тоабад бегоналигимча қолавераман. Англияда онам менинг шарқона кўринишимдан жуда фахрланиб юрарди, бироқ хитойликлар учун мен авваламбор “четдан келган шайтон”лигимча қолавераман. Айнан шу сабабдан атрофдагилар, ҳаттоки болалар ҳам, нима учун менга раҳм-шафқат қилмаслиги, марҳамат кўрсатмаслиги, ачинмаслигини олти ёшлигимдаёқ тушуниб олдим.
Кунларнинг бирида бозордан қайтаётиб, бувим билан ҳовуз олдида бирозгина дам олмоқчи бўлдик. Жоумо салқингина жойга чўзилди, мен эса ҳовузни айланганимча силлиқ думалоқ тошларни сувни бетида учира бошладим. Тўсатдан мени нотаниш болалар ўраб олишди. Уларнинг ёши мендан каттароқ эди.
-Эй, юмалоқкўз, сен бу ерда нима қиляпсан? – сўради болалардан бири ва менга қарата туфлади. Кутилмаган ҳолдан чўчиб кетдим. Айбим нимадалигини, улар мендан нима хоҳлаётганларини тушунишга ҳаракат қилдим.
-У бизнинг тилда сўзлашишни ҳам билмайди, - деб устимдан кулди бошқа бола ва мушт билан оғзимга туширди. Оғзимдан қон оқди. – Қани, юмалоқкўз, бирор нима дегин–чи, биз эса диққат билан сени эшитамиз.
Оғзимдаги қон таъмидан қўрқиб кетганимдан, мен тез-тез ўзимча бир нималар дегандай бўлдим, аммо юзимга яна бир мушт тушди. Бу сафар зарба шунчалик шиддатли эдики, мен мувозанатни йўқотиб чайқалдим ва лойга йиқилдим. Айнан ўша дақиқада ҳаммаси менга ташланди. Улар мени сочларимдан судрашар, уришар, тўғри келган жойимга тепишарди. Ўзим кичкина бўлсам, улар кўпчилик бўлиб менга азоб беришарди, нафасим тиқилиб бувимни ёрдамга чақирдим, аммо ҳеч қандай садо чиқмади. Болалар мени тепишни давом эттирарди, яна ёмон сўзлар билан ҳақоратлаб сўкарди. Уларнинг баджаҳл қичқириқлари узоқ вақтгача қулоғимда шанғиллади. Кўз ўнгим қоронғулашиб, мен тубсиз чуқурликка тушгандай бўлдим, энди тепкиларни ҳис қилмасдим, ҳақоратларни ҳам эшитмасдим. Ҳаммаёқда жимжитлик ҳукм сурарди. Ҳеч қандай оғриқлар йўқ. Ўзимни қушдай енгил сезардим. Сўнг мен тамомила ҳушимдан кетдим.
Бир неча кундан кейин шифохонада ўзимга келдим. Иккала қўлим ва бир оёғим гипс қилинганди. Озгина қимирлагандим, белимда қаттиқ оғриқ сездим.
Кунларнинг бирида, ҳали шифохонада уйқусираган ҳолатда эдим. Шунда каравотим олдида ўтирган Лоуси ва у билан бир нотаниш эркакни кўрдим. Улар нималар ҳақида гапиришаётганини билмасдим. Аммо узуқ-юлуқ гаплардан англадимки, улар мени калтаклаган болалар гуруҳини танишар экан.
-Бу болалар шанхай “Триадасидан”*, - деди нотаниш кимса, - улар қайсидир танишиникига меҳмонга келган экан.
-Улар кимни дўппослаганларини билмаган, - деди Лоуси ғамгинлик билан.
-Тўғри айтасиз, устоз.
-Гапларингга қараганда, улар қилган ишларига яраша жазоланишди, шундайми?
-Ҳа, бу оила аъзолари жам бўлиб, болалар билан жиддий гаплашишди. Оила бошлиқлари сиздан кечирим сўраш учун эртага сиз билан учрашмоқчи.
Бу воқеадан сўнг шанхай болалари имкон қадар менинг кўзимга кўринмасликка ҳаракат қилди. Уларнинг ҳаммаси “Триада” (ҳаммага маълум ва машҳур хитой мафияси) оилаларидан эди, уларнинг ҳаммаси кун-фу жанговар санъатидан бохабар эдилар, аммо ҳеч қачон мен тайёргарлик кўрган даражамга етолмасликларини яхши тушунарди. Агар улар ўшанда мени ҳамманинг ҳурматини қозонган Чжэн Лин Сунинг шогирди, қолаверса набираси эканлигимни билишганда эди, ҳақорат қилишга журъат этолмаган бўларди. Умуман олганда, мени қайси уруғ давомчиси эканлигимдан хабардор бўлганида эди, улар соямга таъзим қилиб юрарди. Хитойликлар орасида шунга ўхшаш можаролар ҳеч қачон унутилмайди ва кечирилмайди. Кўп йиллар ўтгач ҳам менга ҳужум қилган болалар, ёшликда йўл қўйган хатоларидан ниҳоятда пушаймон бўлиб, бу қандай оқибатларга олиб келиши мумкинлигидан узоқ вақт чўчиб юрди. Кунларнинг бирида, вояга етиб улғайганимда узоқ сафарга кетдим. Бир неча йилдан кейин қишлоғимизга қайтганимда, менга ҳужум қилганлардан бири мени ўч олгани келди деб айтибди. У шунчалик қўрқиб кетибдики, ҳаттоки оиласини олиб бошқа бир қишлоққа кўчиб кетибди.
Ўша ҳодисадан кейин мен шифохонада бир неча ҳафта ётдим, бироқ гипсларим ечилиши биланоқ, устозим дарровдангина ҳовлига чиқиб ўзимнинг оғир жисмоний машқларимни давом эттиришимни буйруқ берди. Машқлар пайтида чидаб бўлмас оғриқ баданимни титратиб ташларди ва кўзларим ногаҳон ёшга тўларди. Агар кўзларимдаги ёшни устозим кўргудек бўлса, албатта мени жазоларди. Биринчи кўз ёшим ҳали юзимдан оқиб улгурмасиданоқ, тўсатдан қулоғим тагига бамбук таёғини едим. Устозимга нисбатан бўлган нафрат ва ғазабим қайнаб кетди. Ўша пайтда мен олти ёшда эдим, лекин бутун вужудим билан уни ёмон кўрдим.
Ўша тунда совуқ терга ботиб уйғониб кетдим. Чигирткаларнинг чийиллаши эшитилиб турарди. Ҳа, ҳадемай тонг отар экан. Уйлар саранжон-саришта, ҳаммаёқда тинчлик-хотиржамлик, бироқ кўрган ёмон тушларим туфайли мендаги нафрат янада кучайган. Олинган янги жароҳатлардан титраб-қақшардим. У ёнбошимдан бу ёнбошимга ағдарилдим, лекин ухлай олмадим. Қўлида бамбук таёғини кўтарган қаттиққўл бобомнинг образи ҳаёлларимни таъқиб қиларди. Назаримда, бу ҳеч қачон якун топмайдиганга ўхшайди. Яна бир кунга чидай олармиканман? Агар ҳаммаси яна такрорланадиган бўлса, фақат бир йўлим бор.
Оёғим учида ошхонага яширинча бораётганимда, гўёки юрагимнинг уриши бутун уйга эшитилаётгандай бўлди. Ошхонадаги катта яшикда Лоуси жанговар қуролларни сақларди. Бобомнинг қуролларини биз ҳар куни артиб тозалаб ўткирлардик, шунинг учун ҳам кўрмай туриб қайси қурол қаердалигини пайпаслаб, осонлик билан аниқлаб олишим мумкин эди. Жанг қуролларидан ҳисобланмиш шамширлардан бирини олдим ва тепага кўтариб кўрдим. Шамширнинг бритва сингари тиғи ялтираб юзимни ёритди.
Бамбуклардан ясалган ромнинг орасидан ой хонага нур сочиб турарди, мен ухлаб ётган бобомнинг соясини кўрдим. Мен ундан бир неча қадам нарида туриб, унга нафрат туйғуси билан қарардим. Жирканиш ва нафрат туйғуси менда тўлқин каби қайнаб тошарди. Бирдан оғир ва қаттиқ нафас олаётганимни сездим. Ажабки, бунда менга бобомнинг таълимоти ёрдам қилди. Ўлимга олиб келадиган зарба бериш учун тинчланиш лозим. “Цига бутун диққат-эътиборингни қарат. Сенинг онгинг танангни бошқариши лозим”. Бирозгина нафасимни ростлаб бўлгач, бобом ётган каравотга секингина яқинлашдим. У қимир этмай ухлаб ётарди. Мен шамширни унинг нақ кўкраги устида ўйнатдим.
* 1644 йили Цин манчжур авлоди кўчманчилари Хитойни босиб олдилар ва ўзининг жанговар санъатлари билан машҳур бўлган Шаолинь ибодатхонасини бузиб ташлади. Озиқ-овқат олиб келишга кетган учта роҳиб тирик қолди. Қайтиб келган роҳиблар кули кўкка совирилган ибодатхона ва биродарларининг найза тешиб ўтган мурдаларини кўрди. Ана шу учта роҳиб биринчи бўлиб “Триада”ни ташкил қилдилар – “Ҳақиқат учун Ер, Инсон ва Само Иттифоқи”. Бу Иттифоқ маньчжур босқинчиларига қарши чиқди. Роҳиблар вафот этганларидан кейин уларнинг издошлари ташкилот бошқарувини ўз қўлларига олди. Улар темир интизом ўрнатди: “Триада”нинг ҳар бир аъзоси сўзсиз бўйсуниши ва ҳар қандай буйруқни бажаришга доимо тайёр туриши керак эди. Бироқ “Триада”нинг янги лидерлари партизан уруши ўрнига қулларни сотишга, ўғирлик қилишга, ноқонуний олтин топишга ва рэкетга ўзларини урди. Улар бундай ҳолатни маньчжурлар билан курашишга жамоатнинг маблағи камлигидан, деб тушунтирди. Ўша пайтдан бошлаб “Триада” мафияга айланди. Мана, сўнгги 50 йил давомида Хитой Республикаси авторитар ҳукумати “Триада” мафияси куч-қудратига путур етказа олмаяпти.
