2 - боб
Бу нотаниш одам уйимизда пайдо бўлганда, мен тўрт ёшда эдим. Эсимда, олдинлари уйимизга ҳеч ким келмаган. Ҳовли эшикнинг қўнғироғи жиринглаганда, мен тепадаги хонадан югуриб чиқдим ва ҳайрон бўлганимча, зинапоялар олдида тўхтадим. Отам келган меҳмонни ичкарига киргизди ва меҳмонхонага ўтишни таклиф қилди. Нотаниш одам, онам сингари, хитойлик экан. Мен секингина зинапоядан тушдим ва ярим очиқ турган эшикдан меҳмонга тикилиб қарадим. Катталар секингина суҳбатлашарди, уларнинг овозларини эшитиш, гап нима ҳақида бораётганлигини билишим қийин эди. Шундай бўлса-да, эшикнинг тирқишидан нотаниш одамнинг юзи менга яққол кўриниб турарди. Унинг юз тузилиши ёқимсиз эди.
-Қани, Антонио, ичкарига кир, - деди онам.
Мен нотаниш одамга қарамасликка ҳаракат қилдим ва унинг олдидан тездагина югуриб ўтиб, отамнинг оёқлари ортига беркиндим. Аммо онам зудлик билан қўлимдан ушлаб ўзининг ёнига тортиб олди. Нима қилишни билмасдим. Онам қовоқларини солиб менга қаради ва гўёки: “Тинчлан” дегандай, менга тикилди. Тўполон қиладиган бўлсам, онам мени худди шундай қараш билан койирди. Сўнгра онам келган нотаниш одамга кичикроқ сумкани узатди. Мен сумкада нима борлигини қандай кўришим ҳақида ўйлангунимча, аллақачон меҳмонни кузатгани ҳовлига чиққан эдик. Боғимизнинг торгина йўлагидан борар эканмиз, ота-онам менинг қўлимдан ушлаб олиш у ёқда турсин, ҳаттоки кичкинтой келяптимикан деб, ортга қараб ҳам қўйишмади.
Кейин билсам, бу одам мени олиб кетишга келган экан. Ўшанда саёҳатимиз қандай давом этганлиги аниқ эсимда йўқ. Нотаниш одам менга бир сўз ҳам айтмади. Шунинг учун ҳам бу одам мени қаёққа олиб кетаётганлигини билмасдим. Аэропортга келгач, баҳайбат самолётларни кўрдим, қаттиқ ғувуллаган овозларни эшитиб, қўрқиб кетдим. Эҳтимол, чиндан ҳам мени ғаройиб саргузаштлар кутаётгандир, аммо бу ерда нимадир бошқача эди, айнан шу номаълумлик мени ваҳимага соларди. Биз индамайгина самолётга ўтирдик. Вақт ўтгани сари, мени ваҳима босарди. Самолёт жуда узоқ вақт учди, назаримда самолётдаги саёҳатимизнинг чегараси йўқдай эди. Албатта, ота-онам тез орада мени олиб кетгани келишади. Ҳаммамиз биргаликда уйга қайтамиз, яна олдингидай бир оила бўлиб яшаймиз. Бу самолёт мени Хитойга олиб боришини ўшанда билганмидим!
Тўрт ёшлигимда ота-онамнинг ҳаёт тарзи, уларнинг шуғулланаётган ишларини тушунмаганман, қолаверса, булар мени асло қизиқтирмаган. Аммо бир нарсани аниқ айтишим мумкин: онам мени жуда ёмон кўрарди. Самолётда ўтирар эканман, нима учун бунинг сабабини ўйлардим. Бу сафар нимани кўнгилдагидек қилмадим? Онамнинг ҳаётини барбод қилганимни билардим. Бу ҳақда менга онамнинг ўзи жуда кўп марта гапирган. Балки, шунинг учун ҳам онамнинг ҳар доим мендан жаҳли чиқиб юрар.
Шу нотаниш одам бизнинг уйимизга ташриф буюришидан бирозгина олдин уйимизда бир ҳодиса юз берди. Мен бу воқеани ҳеч қачон унутмайман. Бизлар эндигина Уэст-Эндедаги тор квартирадан Лондоннинг шимолий-ғарбида жойлашган Эжвера шаҳридаги катта уйга кўчиб ўтган эдик. Мен учун бу уй жуда катта, баҳайбат бўлиб кўринди. Бир хонадан иккинчи хонага хурсанд бўлиб, бақириб югуриб юрганим ҳамон эсимда. Ота-онам ўзларининг ётоқхоналари учун катта кроват сотиб олди ва мен унинг устида маза қилиб ўйнамоқчи бўлдим: юмшоқ кўрпалар устида бир сакраб, янгигина пар ёпинғичга бошимни ўраб олардим. Тўсатдан ётоқхонага онам бўрондай учиб кирди.
-Тентак болакай, қани зудлик билан бас қил! – деб бақирди ва оёқларимга урарди. Кейин пардоз қиладиган стулга ўтирди-да, қўлига каттагина ойнани олиб, пардоз қила бошлади. Онам ҳар доимгидек, аввал ойнага тикилиб ўтиради, сўнг шошмасдан лабларига бўёқ суради, кейин сунъий киприклар ёпиштиради. Шу орада мен полга тушмоқчи бўлдим, оёғим ёпинғичга илиниб қолиб, яна каравотга шалпиллаб тушдим. Бундай ҳолатдан кулгим келиб, қаҳ-қаҳ отиб юмаладим.
Оёғимни бўшатиб, қарасам, тепамда қовоқлари солинган онам турибди. Бирдан бошимга қаттиқ бир нарса тушди, ойнани сингани ва онамнинг қарғаб сўкишлари эшитилди. Онам мени шундай сўзлар билан қарғардики, бундай қарғишларни эҳтимол бошқа оналар қўллаши у ёқда турсин, эшитмаган бўлса ҳам керак. Қаттиқ оғриқдан кўз олдим қоронғулашиб кетди.
-Қанақанги аҳмоқсан, сен бола? – бақирди онам ғазабланиб. – Ўзингга бир қара!
Эшикни шарақлатиб ёпиб, онам ётоқхонадан чиқиб кетди. Мен эса оғриқдан қимирлай олмасдим. Бошимга кийдирилган ойнанинг роми елкамда эди, ойна синиқлари бошим ва юзимни кесиб, ичига кириб кетганди. Ҳамма жойимдан қон оқарди, афтимни буриштириб, юзимга кирган каттагина ойна синиғини суғураётганимда, қон дарё бўлиб оқди.
Самолётимиз қўнганда, уйғониб кетдим. Сал ўзимга келиб, нотаниш меҳмон билан бирга самолётдан тушдик. Воажабо! Қаерга келиб қолдик? Кўзларимни ишқаламоқчи эдим, аммо қилолмадим, чунки нотаниш одам қўлимдан қаттиқ ушлаб олганди. Хўрлигим келиб, йиғлаб юборай дедим. Атрофимиздаги одамлар алланималар деб гаплашишарди, бироқ мен бирор сўзни тушунмасдим. Бу одамларнинг овозлари ғалати ва қаттиқ чинқириқ каби эди. Мени қўрқув ва ваҳима босди. Бу одам ким бўлди экан? У мени қаерга олиб келди? Атрофимиздаги одамларнинг бири сумка, бошқаси пакет кўтарган, учинчиси аравача етаклаб юрибди. Бу жой биз самолётда саёҳатимизни бошлаган аэропортга ўхшамасди. Сигарета тутинидан ва ғалати сассиқ ҳидлардан ҳаво жуда оғир, нафас олиш ниҳоятда қийин эди. Уйқудан ҳали тўлиқ уйғонма, эсанкираб, саросимага тушдим. Қўрқиб кетганимдан ўпкам тўлиб, йиғлай бошладим.
-Ш-ш-ш! Жим бўл! – деди нотаниш меҳмон қўлимни қаттиқ сиқиб. Унинг ўсган тирноқлари этимни тешиб ўтди ва қўлим қонай бошлади. Ўткир оғриқ ва қўрқув зорланишимга чек қўйди. Нотаниш меҳмон мени судраганича очиқ ҳавога олиб чиқди. Ялангликка чиққанимизда, уйдан анча узоқдалигимни тушундим.
Қўрқиб кетган қуён сингари, ота-онамни кўриш илинжида атрофга аланг-жаланг қарадим. Ҳамма нарса менга бегона эди. Бу ердаги халқ ғалати кийимда юрарди. Ҳамма ёқда шовқин-сурон, итларнинг акиллаши. Тўсатдан қўлида қушларнинг катагини кўтарган қандайдир одам пайдо бўлди. Биз тўхтадик. Қаршимизда бўйи новчагина, ориқдан келган, енги кенг ва ёқаси кўтарилган чопон кийган бир одам турарди. Бу бобом эканлигини кейинроқ билдим. Лекин ўшанда бизни бир-биримизга таништиришмади. На салом, на алик, на яхши тилаклар бўлди. Мени кўтаришди-да, бобомнинг от аравасига ташлашди. Бобом отини ҳайдади ва биз тун қоронғусида йўлга тушдик.
Аэропортдан от аравада чиқиб кетар эканмиз, йўлда кетаётганимизда дарахтларнинг ғалати шаклдаги сояси ва қоронғуда ўралашиб юрган ҳайвонлар эътиборимни тортди. Мен қўрққанимдан юрагимни ховучлаб кетардим, бунинг устига қандайдир сассиқ ҳиддан кўнглим ағдарилиб кетай дерди. (Кейинроқ билишимча, бу бобом ишлатадиган сапсар гул совунининг ҳиди экан. Хитойликлар бу совунни антисептик хусусиятига эга эканлиги учун яхши кўрар эканлар. Лекин ҳозиргача бу совуннинг бадбўй ҳидини эсласам, кўнглим айнийди.) Ўшанда бундай ҳиддан нафасим тиқилиб, жинни бўлиб қолишимга сал қолганди.
Сафаримиз асло адо бўлмайдиганга ўхшарди. Ва ниҳоят кўзланган манзилга етиб келганимизда ярим кеча бўлиб қолганди. Атроф зимистон. Мен қайси кўчада эканлигимизни ва қайси уйга киришимизни билмасдим. Бироқ яқинроқ келганимизда, дарвоза олдида турган бир нечта аёлга кўзим тушди. Эҳтимол, улар бизни кутиб туришгандир. Бу аёлларга мен ёқмадим, шекилли. Мен буни дарров ҳис қилдим. Аммо мен уларга қандай ёмонлик қилдим экан? Яна онам эсимга тушди. Тез орада менга ёввойи қараш қилиб ва тинмай алланималар деб жавраб, битта аёлдан ташқари ҳаммаси тарқалди. Бу менинг момом, яъни бувим – Жоумо эди.
Уйга кирганимизда мени қалтироқ босди. Аммо ҳеч ким бунга эътибор қилмади. Мен қаерга келиб қолганимни сўрамоқчи бўлганимда, менга қовоқларини солишди ва бармоқларини лабларига тираб, овозингни ўчир дегандай буйруқ қилишди. Эндигина тўрт ёшга кирган болакай ўзини ваҳимага солувчи бу оламда танҳо эканлигини ҳис қилиши нақадар оғир ва аянчли эди.
Бобомнинг уйи менга қўрқинчли кўринди. Шундоққина рўпарамда девор* сурилганда, эсим чиқиб кетди. Бувим мени бурчакда турган каравотга етаклади, бу каравот ўз уйимда турган каравотдан катта фарқ қиларди – оддий ёғочга бамбук таёқчалари тўртбурчак шаклда бойланган эди. Мен каравотга ётганимда, ғичирлади. Ёнбошга бурилганимда, бамбук чўплари теримни қисиб қолди. Юпқагина муслин чойшаб аранг устимни ёпишга етарди. Бироқ мен оёқларимни букиб, чойшабга ўраниб олдим ва йиғлаб юбордим. Йиғлаганимча жуда узоқ ётдим, ниҳоят ухлаб қолибман. Орадан бир неча кун ўтди, мен йиғламай ўзимни тутиб туришни ўрганиб олдим.
Одамлар жуда вақтли, эрта саҳар соат тўрт-бешларда уйғонишар экан. Мени вақтли, яъни эрта уйғонишга ўргатиш учун жаноб Лоуси – менинг “хўжайиним” ёки “устозим” (бобомга шундай мурожаат қилишим буюрилган) хонамга кирарди-да, бошимга бамбук таёғи билан урарди. Тез орада мен ҳали бобом хонага кирмасдан, оёқ товушини эшитишим билан дик этиб турадиган бўлиб қолдим, бобом хонага кириб келганда уни таъзим қилиб кутиб олардим. Бироқ бобом ҳар доим мени калтаклашга баҳона топарди. Лоуси мени ваҳшийларча дўппосларди. Тахминан бир ойдан кейин бундай калтаклашларга кўникиб қолдим. Ҳар бир калтаклашдан кейин бутун авзойи баданим титраб–қақшарди. Лоуси қулоқларимга бамбукнинг новдалари билан қон чиққунча урарди. Бобом мени нима учун ураётганини айтмасди. У мени Ло хань цзюйло, яъни “Четдан келган кичкина шайтон” деб атарди ва “мендаги юмалоқ кўзлилар руҳини”* қоқиб чиқаришни ўзининг вазифаси деб биларди.
Мен ота уруғи томонидан ягона меросхўр ҳисобланардим. Бинобарин, бувим билан бобом менга бошқача муносабатда бўлишлари лозим эди, аммо бунинг акси бўлиб чиқди. Удумларга кўра, ўғил болалар Хитойда оилага бахт ва шараф келтирар экан, шунинг учун уларни кўпинча “кичкина императорлар” деб аташарди. Ўғил болаларни ота-оналари бошқача тарзда эркалатиб, вояга етказишар, шу жумладан, буви-боболар ҳам набира тарбиясига катта эътибор қаратишар экан. Хусусан менга келсак, ҳамма бало шунда эдики, онам чет эл фуқаросига турмушга чиққан экан. Отамнинг келиб чиқиши италиялик, у Англияда туғилиб, ўша ерда вояга етган. Онам ажнабийга турмушга чиқиб, бутун оиласига иснод келтирганди. Оила аъзолари онамнинг босган ножўя қадами учун мендан ўч олишарди.
Ҳар куни эрталаб бобомга эргашганимча, хонамдан унинг кетидан индамай ҳовлига чиқардим. Ҳовлида у эрталабки машқларини бошларди. Бир неча соат мобайнида мен юпқа муслин халатида совуқдан қотиб, ерга қараганимча тик турардим. Бошимни кўтариб бобомга қарашга қўрқардим, чунки у мени дарров дўппослашга тушарди. Баъзида бобомга билинтирмай, уйнинг девор ва томларига яширинча қарардим. Уйлар ажойиб ва антиқа шакллар билан безатилганди: уларнинг орасида аждаҳолар, феникс қуши, қанотли отлар, бир шоҳли ҳайвонлар ва хўроз миниб олган қандайдир одамнинг тасвирлари бор эди.
Олдинига мен Лоусининг ғайритабиий ҳаракатларни бажаришини томоша қилиб турардим. Бобом менга чуқур нафас олишни буюрарди: бурним билан нафас олиб, сўнг нафасни оғзимдан чиқарардим. Бу жуда зерикарли ва одамни чарчатадиган машғулот эди. Кунлар кетидан кунлар, ҳафта кетидан ҳафталар ўтиб мен аста-секин бобомнинг гапларини тушуна бошладим. Устозимнинг айтишича, унинг машқлари тай-чи системасига тааллуқли бўлиб, бундай тажрибасиз дунё миқёсидаги ҳақиқий кун-фу устаси бўлиш қийин экан.
Кейин билишимча, бобом қадимий жанг санъатининг Буюк устаси бўлган экан. Уни қишлоқда ҳамма ҳурмат қилиб, иззат-икром кўрсатарди. Шунинг учун ҳам бобомнинг уйи бошқаларникига қараганда каттароқ ва чиройли эди. Баъзида бу уй менга ҳақиқий қасрдай кўринарди.
Оилавий қавмимизнинг келиб чиқиши ҳозир аниқ эсимда йўқ, лекин шуни аниқ биламанки, бобом Шимолий Хитойлик бўлган. Ўтган асрнинг қирқинчи йилларида япон босқинчиларининг зулмидан қочиб, Кантонга* келган. Бобом Су оиласида туғилган. Бу оила “Эътиборлилар бешлигига” киритилган Гун Су авлодидан бўлган. Манчжур сулоласи ҳукмронлик пайтида, 1768 йили, Шаолинь ибодатхонаси бузилгандан кейин Гун Су авлоди омон қолиб, сиёсий таъқиблардан беркиниб юради. Гун Су авлоди вакиллари жанговар санъат ҳисобланган кун-фуни татбиқ қилиб келган. Авлоддан–авлодга ўтиб келаётган бу санъатнинг сир–асрори бобом Чжэн Лин Суга ҳам етиб келган.
