26 - боб
Биринчи кунларданоқ мен қамоқхонада дўстлашиб қолган маҳбуслардан бири Никос Самсон эди. У инглизчада жуда яхши сўзлашарди ва ўқимишли одам сифатида доимо ўзини шунга муносиб тутарди. Дэвидсон сингари, у кўплаб бошқа fylakismenosлар орасида ажралиб турарди. У билан суҳбатлашишдан лаззатланардим. Ўз навбатида Никос Самсон ҳам менга нисбатан шундай илиқ ва дўстона муносабатда бўлган. У билан теппа-тенг сиёсат ва бўлиб ўтаётган ҳодисалар ҳақида мулоҳаза қилардик, бундан ташқари, Никос Самсон мен яхши кўрган ўйин – Tavli (нарда) ўйинини берилиб ўйнарди. Самсон олдин ҳарбий-сиёсий ташкилот - ЭОКА* аъзоси, ташкилотнинг фаол курашчиси бўлган. У Кипр Грецияга зудлик билан қўшилсин, деб чиққан. 1974 йили Кипрдаги ғалаёндан сўнг ЭОКАнинг кўзга кўринган лидери сифатида қисқа вақтга бўлса ҳам диктаторга айланди. Кўплаб маҳбус ва varianosлар олдингидай унга “саккиз кунлик экс-президент” сифатида салют берарди. Кипрда ўтган асрнинг 50- 60-йилларида бу қўрқмас ва бераҳм террорчи Британия ҳарбий хизматчилари ва маҳаллий полициячиларга катта хавф туғдирган. Саксон ёшни қоралаб қолган ва Францияда узоқ йиллар мобайнида сургунда бўлган Самсон севимли она юртига қайтишни хоҳлабди. У Ларнакда ҳали самолёт трапидан тушмасиданоқ, ҳибсга олинибди.
Оддий грек халқи Самсонни уйга қайтган уруш қаҳрамони сифатида кутиб олди. Ҳаттоки қамоқхонада ҳам у ҳеч нарсага муҳтож бўлмади. Мен унинг дўсти бўлганим учун камерасида асосий блокнинг зах ва қоронғу деворларини унутиб, узоқ вақт қолиб кетардим. Камера ажойиб суратлар билан безатилганди, бу ерда телевизор, радиола ва дам олиш учун иккита юмшоқ кресло бор эди. Мен буларни кўриб, кўзларимга ишонмасдим. Буларнинг ҳаммаси Самсоннинг камерасидан икки қадам нарида жойлашган мени бир кишилик камерамга асло ўхшамасди! Бу ерда ҳар доим шоколад ва мевалар бўларди; баъзида эса маълум бир муносабат шарафига меҳмонлар билан бир шиша бренди ҳам ичиларди. Француз сигареталарини яхши кўришимни билган Самсон, шахсан ўзи мен учун “Gitanes” сигаретини мунтазам равишда етказиб беришни йўлга қўйди.
Нима бўлган тақдирда ҳам, доимо сергак бўлиб юрардим. Қамоқхона шароитида ҳар қандай одам осонликча у ёки бу авторитетнинг “қармоғига илиниб қолиши” мумкин эди. Сигарет учун ҳақни ўзим чизган эскиз ва расмлар билан ҳисоб-китоб қилардим. Мен “кун кечириш учун” маблағ “ишлаб топардим”: фотопортретлардан нусха олардим, тахтачаларда исм ва фамилияларни ёзардим. Самсоннинг ҳиммати туфайли менга керакли бўлган материаллар жуда кўп эди. Аммо унинг миллатчилик сиёсатидан чўчиб турардим. Шубҳасиз, мен Британия граждани эканим, лекин инглизларни ёмон кўришимни ҳеч қачон яширмаганимни Самсон биларди.
-Баданимга бир қарагин! – деди у кўйлагини кўтариб. Унинг баданида кўплаб чандиқ ва жароҳат қолдиқларини кўриш мумкин эди. – Буларнинг ҳаммаси инглизларнинг иши. Ҳазрати олийларига катта раҳмат! Мен Британия махфий хизматини назарда тутаяпман. Уларнинг ҳаммаси жинни.
-Сизни шунчалик қийнашганми?
-Бўлмасам-чи, сенингча, бу чандиқлар баданимга ўзидан ўзи келиб қолганми? Аммо мен уларга лом-лим демадим. Уларни қўлидан ҳеч нарса келмади! – деб жавоб берди Самсон айёрларча жилмайиб.
Самсоннинг гапларидан асло шубҳаланмадим. Бироқ бу одамнинг қандайлиги ҳақидаги шов-шувлар менгача етиб келди. Тез орада бизнинг муносабатларимизга чек қўйилди.
Маҳбусларнинг айтишига қараганда, кечқурун Самсоннинг камераси ён-атрофида ўралашиб юрмаслик маъқул. Бу ёзилмаган қонунга айланиб қолган, ҳаттоки қамоқхона назоратчилари ҳам бу қонунга амал қилар экан. Бундай вақтларда Самсоннинг камерасига кириш имтиёзи фақатгина маълум доирадаги шахсларга берилган.
Қахратон қишнинг совуқ кунидан бирида, кечқурун биз ҳаммамиз печка атрофида ўчиб бораётган кўмир учқунларига қўлимизни чўзиб, исиниб ўтирардик. Мана, вақт бўлиб varianosлар бизни музлаб ётган камерамизга ҳайдаб юборишди. Совуқ – бу қамоқхонанинг асосий ва табиий жазо усулларидан бири эди. Ҳар куни эрталаб мен совуқдан дир-дир қалтираб турардим, оғзимдан пар чиқарди. Кун бўйи қандай исиниш мумкинлигига ақл бовар қилмасди. Эртадан кечгача ҳаракат қилинса ҳам, қўл ва оёқлар барибир исимасди. Ҳали олдинда узоқ ва совуқ кеча борлигини ўйласак, ақлимиз хиралашиб, танамиз увишарди.
Мен Панайотосни учратиб қолдим, безгак тутгандай қалтираб, уни ўзим томонга чорладим. Бу ёш ва келишган, истараси иссиқ грек йигити эди. У майда-чуйда ўғирлик қилгани учун ҳукм этилган. Бу ердаги қонун-қоидаларга асло кўниколмасди. Шунинг учун мен Панайотосга кўз-қулоқ бўлиб, унинг ҳолидан хабар олиб турардим. Тўғри, мени ҳам жуда раҳмдил деб атаб бўлмайди. Бироқ баъзи маҳбуслар бўлар–бўлмас гапга ишониб, ёмон аҳволга тушиб қолишларини хоҳламасдим, уларга ўйлаб иш тутишни маслаҳат берардим. Панайотос оёқларини аранг судраганича, Никос Самсоннинг камераси томонидан юриб келарди. У шу заҳотиёқ бошқа маҳбусларнинг синчков қараши ва пичирлаб гаплашишлари объектига айланди.
-Кел, бизга қўшилгин, - қайтардим мен. – Олов ўчиб бораяпти, аммо йўқдан кўра шу ҳам яхшироқ.
Ҳеч кимга эътибор бермай, Панайотос табуреткани олди-да, қўлларини мушт қилганича ёнимизга ўтирди. У дир-дир қалтирарди, унинг қалтираши фақатгина совуқдан эмаслигини тушундим.
-Панайотос, нима бўлди? – сўрадим юнон тилида. Аммо йигит ўчиб бораётган олов шуласига тикилганича ўтирарди.
Кейинчалик ҳар сафар Панайотос билан учрашганимда ва унинг сўлиган юзи, ҳаммадан юз ўгириб, яккаю ёлғиз юришидан кўнглим бузиларди. Кўп йиғлаганидан доимо кўзлари қизариб, шишиб юрарди. Мен у билан очиқчасига гаплашмоқчи бўлганимда, кўзларимга қарамасликка ҳаракат қиларди. У маълум бир вақтдан бери Самсоннинг камерасига ҳар куни кечқурун белгиланган соатда борадиган бўлиб қолди. У Самсоннинг қулига айланиб қолди. Бу ҳақда турлича миш-мишлар тарқалди. Varianosларнинг айтишига қараганда, Самсоннинг камерасидан кўпинча ишлатилган презервативлар топилармиш. Одатга кўра, қамоқхонада юрган турлича миш-мишлардан ўзимни олиб қочардим, қолаверса, Самсон менга нисбатан ўзини доимо одобли тутган. Шунинг учун маълум вақт бундай маълумотларга ишонқирамай юрдим. Ҳадемай, Самсоннинг озодликка чиқиши кўзда тутилганди. Маҳбуслар у ёшгина дўстига озодликда “иш” ахтариб юргани ҳақида гапиришарди.
Ҳар гал Панайотоснинг ваҳимага тушган ва сўлиган юзига қараганимда, қалбим жунбушга келарди. Баъзида қаҳр-ғазабим ошиб, қоним қайнаб кетарди, ундан қаттиқ нафратланардим. Бироқ Самсонни қуруқ қўл билан енгиб бўлмасди. У осонликча мағлуб бўлмайди. Буни ҳаттоки мен ҳам тушунардим.
Инглиз тилига мансуб бўлган маҳбуслар билан ўрнатилган дўстлик риштаси ва биродарлик муносабатига қарамасдан, қамоқхона мени барибир тажовузкор бўлишга мажбур қиларди.
Қиш фасли қаттиқ келди, аммо узоққа чўзилмади. Эрта кириб келган баҳор ёзнинг иссиқ бўлишидан дарак берарди. Қамоқхона биносидаги жазирама иссиқ маҳбусларнинг силласини қуритарди. Маҳбуслар совуқдан бўшашиб уйқуга кетса, жазирама иссиқ уларни дўзах оловига ташларди. Тушунмовчилик, зўравонлик ва зиддиятлар кучайиб борарди, бирор кун жанжал ёки урушсиз ўтмасди.
Баъзи муштлашишлар арзимаган нарсадан келиб чиқар ва яшин тезлигида оммавий жангга айланиб кетарди, ана шунда ҳамма бир-бирига қарши курашарди. Кимдир ўзининг жойи қолиб бошқа жойга ўтирса ёки бирорта одам ўзига тўғри келмайдиган гапни айтса ёки қўполлик қилса жанжал бошланарди. Грек ва араблар ўртасидаги тўқнашувлар кўпинча сиёсий сабабларга кўра юз берарди, бундай хусусиятга эга бўлган урушга кейинроқ бошқалар ҳам жалб қилинарди. Бир қарашдан бундай зиддиятлар менга ёқарди. Ўйлашимча, бундай муштлашишлар юз бериб турмаса, формамни йўқотиб қўйишим ҳам мумкин эди. Кунларнинг бирида Б блокидаги вазият эрта саҳарданоқ кескинлашди. Тушликка яқин одат тусига айланиб қолган ади-бади айтишиш ва ирқчиликка оид можаролар икки томондан ҳам ҳақорату сўкинишга айланиб кетди. Сўнгра арабларни шайка бошлиғи греклардан бирини урди. Жанг бошланиб кетди. Қамоқхонанинг ички ҳовлисида ур-йиқитдан чанг-тўзон кўтарилиб, ер қонга буланди. Олдинига томошабин сифатида бир четда қараб турдим, кейин эса қоним қайнаб кетди.
Тўғри, араб ва грекларнинг ўртасидаги жанжалга ҳеч қандай алоқам йўқ, аммо муштлашиш –жони дилим эди. Кимни дўппослашни фарқи йўқ: менга муштлашиш жараёнининг ўзи ёқарди. Битта тентак бошимни нишонга олиб, орқадан учиб келди. Бурилиб қарасам, у тепамда туриб, қаттиқ зарба бермоқчи бўлди. Зарбанинг олдини олиб, унинг бурнига мушт туширдим, кейин қон оқаётган башарасини деворга ишқадим. Жиннининг қони юзларимга сачради. Ўзиям у жуда баҳайбат, тентак ва ёвуз эди. У бор кучини йиғиб, яна менга ташланди. Қорнимга тушаётган зарбага дош бериш учун мушакларимни таранглаштирдим ва йўлбарс усулини қўллаб, кўзларига чанг солдим. Қонли олишув яна давом этди. Қамоқхонада совуқ қуролларни барча тури барпасда қаёқдан пайдо бўлиб қолгани номаълум: лезвия, пичоқ, дубинкалар. Тўсатдан отишма бошланиб кетди. Армия қўшини етиб келди. Бизни қуршаб олишди, яраланган ва майиб бўлганларни қамоқхонанинг тиббий марказига олиб кетишди, қолганларни эса камераларга қамаб қўйишди.
Бир куни, юз берган муштлашишдан анча кейин, эрталабки нонушта пайтида олдимга Энди келди. Бир кишилик камера асабимга тегаётган эди, чунки камерамга ҳеч ким келмасди ёки киришга журъат этмасди. Энди буни билиб қолди, шекилли.
-Тони, нега олдингга ҳеч ким келмайди?
Мен тамадди қилаётгандим, бошимни кўтариб, Эндига тикилдим.
-Ҳеч ким келмайди дейсанми, дўстим? Чунки мени ҳеч кимим йўқ, - жилмайганимча жавоб бердим. – Менга бирор нима демоқчисан, шекилли.
-Майкл Райт исмли бир йигит бор...
-Майкл Райт? – Эндининг гапини бўлдим. – Бу исм менга таниш. У ирландияликми?
-Ҳа-да, Белфастдан. У бу ерга қайсидир жамоат билан келган. Қандайдир беғараз ёрдам ташкилоти, тушуняпсанми? – Мен “ҳа” дегандай бош чайқадим, Энди гапини давом қилди: - Тони, агар олдингга ҳеч ким келмаса, Майкл билан учрашиб кўришни хоҳлайсанми?
Бироз вақт биз иккимиз ҳам жим ўтирдик.
-Мен сенга Майк ҳақида сўзлаб бераман, - деди Энди. – Майкнинг ёзишича, у сен билан учрашмоқчи экан.
Ўйланиб қолдим. Қизиқ, нима сабабдан у мен билан учрашмоқчи экан!?
-Йўқ, - дедим мен қатъий, - ҳеч ким билан учрашмоқчи эмасман. Дўстим, меҳрибонлигинг учун ташаккур.
Биз гапни бошқа мавзуга бурдик.
Бир неча кун ўтгач, хат олдим. Шу вақтгача қамоқхонага мен учун ҳеч ким хат йўлламаганди. Олдинига жуда хурсанд бўлиб кетдим, кейин конверт устидаги ёзув ота-онамники эмас, нотаниш одамники эканлигини тушундим. Қизиққанимдан зудлик билан конвертни очдим. Бу хат Майкл Райт исмли йигитдан экан. Бу дўстона, меҳрибон ва ақлли нома эди. Мен хатнинг ҳар бир сўзини бир неча бор ўқиб чиқдим, чунки бир кишилик камерада бирор кимса билан мулоқот қилишдан маҳрум эдим. Мактубнинг маъноси содда ва тушунарли. Майкл асл мақсадини очиқ ва равон баён этган. Унинг ёзишича, Майкл мен билан учрашишни, Исога бўлган севгиси ҳурмати мени дўст сифатида кўргиси келганини айтади. Кулгим қистади. Бу қандай сафсата! Аммо барибир у мени қизиқтириб қўйди. Таклифининг ёмон жойи йўқ эди. Агар шу сассиқ қамоқхонага келишдан жирканмаса, у билан учрашиб кўришим керак. Бу учрашувдан бирор дуруст натижа чиқмаса-да, ҳеч бўлмаганда қамоқхонани кундалик ҳаётидан ярим соатга чалғиш имконияти туғилади. Қолаверса, келганда ошхонадан менга ширинлик ва бирор шарбат олиб беради.
Хуллас, Майкл билан учрашувга розилик билдирдим. Пайшанба куни variano мени учрашув учун белгиланган хонага олиб борди. Учрашув бўлиб ўтадиган хона ҳам камералар сингари сасиб ётарди. Бир нарса одамни қувонтирарди: катта эшик очилганида, тоза ҳаво оқими кирарди, ойналарга қуёш нури тушарди. Ким биландир учрашишим мумкинлигидан ҳис-ҳаяжонга берилиб, безовталанганимга ҳайрон қолдим. Variano менга узун ва тор ёғоч стол атрофига ўтиришни ишора қилди. Маҳбуслар столнинг бир тарафига, келувчилар эса столнинг бошқа тарафига ўтиришарди. Майкл Райт ҳали келмаганди. Учрашув хонаси сершовқин греклар ва уларни кўргани келувчиларга тўла: хотинлар, болалар, дўстлар ва ота-оналар. Эс-ҳуши жойида бўлган одамларни яна кўриш жуда ғалати туюлди. Уларнинг муҳитида ўзимни тубанлашган одам ҳисоблардим - менга уларнинг орасида ўрин йўқ эди.
